Łeba nad morzem oraz inne miejscowości

Kultura Artystyczna i Umysłowa w Państwie Krzyżackim na Pomorzu

22 sierpnia 2013r.

KULTURA ARTYSTYCZNA I UMYSŁOWA W PAŃSTWIE KRZYŻACKIM W XIV — POŁOWIE XV WIEKU 1. Budownictwo obronne na ziemiach Zakonu Państwo zakonne przeżyło w XIV stuleciu okres poważnego rozwoju budownictwa obronnego, czego dowodem są zachowane w znacznej mierze do dzisiaj zamki krzyżackie i biskupie. Powstałe już w pierwszej połowie XIII stulecia krzyżackie umocnienia drewniano-ziemne na terenie Prus i ziemi chełmińskiej, nawiązujące do słowiańskich i pruskich gródków, zostały już w drugiej połowie tego stulecia zastąpione nowym typem zamku. Służyć on miał nie tylko dla celów obronnych, lecz także — jako siedziba ustabilizowanych już konwentów — dla potrzeb religijnych oraz rosnących zadań administracyjno-gospodarczych. Tym zwiększonym funkcjom odpowiadał wykształcający się od lat siedemdziesiątych XIII stulecia typ murowanego zamku obronno--konwentualnego, usytuowanego na planie czworokąta, a od połowy XIV wieku — kwadratu. ; Monumentalne, choć cięż-kawe gotyckie zamki krzyżackie, powstające pod wpływem architektury cysterskiej w XIV stuleciu składały się zasadniczo z zamkniętego, regularnego czworoboku, otaczającego kwadratowy dziedziniec, przy czym obejmowały one pod jednym dachem pomieszczenia dla członków konwentu, kaplicę, salę zebrań (refektarz) i kuchnie, na górnych zaś piętrach magazyny. Wnętrza większych sal, szczególnie refektarzy, cechowało bogactwo żebrowanych sklepień o układzie gwiaździstym. Często wieża (stołb) znajdowała się z boku albo w jednym z rogów. Przy zamku z reguły znajdowało się obwarowane podzamcze, gdzie były usytuowane budynki gospodarcze (magazyny, zwłaszcza zaś stajnie). Poważne rozmiary zamków krzyżackich i znaczna ilość ich pomieszczeń odpowiadały więc złożonym administracyjno-gospodar-czym funkcjom konwentu krzyżackiego oraz liczebności jego czeladzi i inwentarza (zwłaszcza koni) 65 Zamki krzyżackie powstały w liczbie 120 tak na obszarze Prus i ziemi chełmińskiej, jak na obszarze Pomorza Gdańskiego, gdzie zastąpiły dawniejsze grody książęco-kasztelańskie. Istniały one we wszystkich siedzibach komturstw prusko-pomorskich, a więc również pod wielkimi miastami, oraz w siedzibach niższych urzędników (wójtów, prokuratorów), szczególnie w regionach nadgranicznych. Zamki niższych urzędników były także oparte na założeniach kwadratu, choć zazwyczaj posiadały tylko jedno skrzydło mieszkalne (jak: Działdowo czy Bytów). Obronność zamków wzmacniana była dodatkowo murami zewnętrznymi i fosą wypełnioną wodą. Najwybitniejszym przykładem obronnej architektury krzyżackiej jest zamek wielkiego mistrza w Malborku nad Nogatem, którego budowę rozpoczęto po roku 1280 na siedzibę komtura (dziś tzw. Wysoki Zamek), a kontynuowano po roku 1309 na terenie dawnego przedzamcza na siedzibę, rezydencjonalną wielkich mistrzów (dziś Średni Zamek) ze wspaniałym refektarzem (z lat 1318—1324) oraz pałacem wielkich mistrzów, zbudowanym w końcu XIV stulecia pod wpływami architektury burgundzkiej; znamionuje go bogactwo i wytworność dekoracji, zwłaszcza zewnętrznej. Budynki gospodarcze "zostały usytuowane na przylegającym doń rozległym Podzamczu (tzw. Niski Zamek). Zamki obronne budowane były także w XIV stuleciu przez biskupów i kapituły pruskie pod niewątpliwym wpływem architektury krzyżackiej. Cechuje je jednak mniejsza masywność brył, a także bogatsze wyposażenie wnętrz. Z reguły posiadały one takżć murowane krużganki w dziedzińcach; w większym stopniu miały one charakter rezydencjonalny. Jest to szczególnie widoczne na przykładzie zamku biskupów warmińskich w Lidzbarku (druga połowa XIV wieku), stanowiącym szczytowe osiągnięcie w architekturze zamków biskupich w Prusach 62. Biskupi i kapituły pruskie budowały także w XIV stuleciu okazałe katedry gotyckie, posiadające charakter obronny. Jest to szczególnie wyraźne na przykładzie katedry warmińskiej we Fromborku (budowanej w latach 1329—1388), otoczonej pcd koniec XIV wieku ceglanymi murami z basztami i bramami. Sama katedra była przykładem recepcji tradycji architektonicznej Pomorza Gdańskiego, zwłaszcza częściowych wzorów kościoła cysterskiego w Pelplinie. Znajduje to swój wyraz w jej wydłużonej bryle oraz zastosowaniu w sklepieniach gwiaździstych tzw. żebra przewodniego. Pewien wpływ na zewnętrzne wykończenie wywarły także wzory flan-dryjskie (bogactwo fasad i narożne wieżyczki). Podobnie obronny charakter posiada bazylikowa katedra w Kwidzynie o wpływach angielskiego gotyku, sprzężona z zamkiem kapitulnym (z lat 1320—1340). Zakon prowadził także dla celów fiskalnych budowę obiektów przemysłowych, jak cegielni i foluszy, a zwłaszcza młynów. Najlepszym przykładem tego budownictwa jest tzw. Wielki Młyn zbudowany w połowie XIV wieku na terenie Starego Miasta Gdańska. Dla zapewnienia mu siły wodnej władze krzyżackie skierowały bieg rzeki Raduni z Żuław w łożysko specjalnie' zbudowanego kanału, uchodzącego do Motławy w Gdańsku. 2. Rozwój sztuki gotyckiej w miastach Wiek XIV jest także okresem intensywnego rozwoju budownictwa w miastach pruskich, opartego ofrozwijające się miejscowe rzemiosłoj Do polowy tego stulecia stabilizuje się plan miasta nacechowany regularnością sieci ulicznej z prostokątnym zazwyczaj ■ rynkiem pośrodku oraz kościołem farnym w narożnym bloku. Miasta otaczają się ceglanymi muiami i fosami. Zamki krzyżackie czy biskupie często przylegają do linii muru (Elbląg, Malbork,. Braniewo) bądź — z uwagi na warunki terenowe — usytuowane są poza ich obrębem (jak Działdowo i Nidzica); niekiedy jednak — w mniejszych ośrodkach — znajdują się one w obrębie samych murów miejskich (jak Pasłęk czy Iława). W miastach, szczególnie wielkich, powstają okazałe obiekty architektury świeckiej w stylu gotyckim, w szczególności ratusze, oraz sakralnej (kościoły, klasztory). Przykładem gotyckiej sztuki mieszczańskiej w państwie zakonnym są ratusze w Gdańsku (Główne Miasto) i w Malborku. Do szczytowych osiągnięć należy ratusz Starego Miasta Torunia, ukształtowany w formie czworoboku (ostatecznie po roku 1393) z wieżą, nawiązującą do wzorów flandryjskich. Środowisko artystyczne Torunia promieniowało na całe państwo krzyżackie oraz sąsiadujące ziemie polskie. Nieliczne jeszcze domy murowane, powstające głównie w wielkich miastach, cechowały blendowane szczyty schodkowe. Kamienice, niekiedy kilkupiętrowe, posiadały fasady rozczłonkowane głębokimi wnękami, barwnie pomalowane. W niektórych miastach Powiśla, szczególnie zaś na terenie Warmii (jak w Malborku, Lidzbarku czy Ornecie), rynek otaczały ganki podcieniowe pod domami na wzór miast śląskich; występowały one także w Toruniu. Miejskie obiekty sakralne powstawały zarówno pod wpływem architektury zamków krzyżackich, jak i kościołów katedralnych (szczególnie na Warmii). Ceglane kościoły miast Pomorza Gdańskiego cechuje więc także z jednej strony ciężkość i zwartość bryły urozmaiconej tylko wnękami i blendowanymi szczytami schodkowymi, niekiedy ozdobionymi glazurowanymi i profilowanymi cegłami Z drugiej strony cechuje je wy-rmukłość, na skutek ich znacznej wysokości. Zazwyczaj składają się one z prostokątnego chóru, szerszej części środkowej jedno- lub trzynawowej o założeniu halowym oraz jednej wieży od zachodu.li Stanowią one przykład tzw. gotyku pomorskiego, posiadającego swój samodzielny wyraz architektoniczny. Dobitnym przykładem tego typu jest kościół Św. Jana w Toruniu (schyłek XIII wieku)} będący wzorem dla szeregu kościołów w miastach ziemi chełmińskiej i Pomorza Gdańskiego. s Rzadko występowały kościoły typu bazylikowego (jak kościół Św. Jakuba w Toruniu czy parafialny w Starogardzie),. Do najwspanialszych przykładów sakralnego budownictwa tego okresu należy jednak kościół cysterski w Pelplinie, budowany już od końca lat siedemdziesiątych XIII wieku do około 1320 roku, bez wpływu architektury krzyżackiej, a pod wybitnym oddziaływaniem angielskiego gotyku oraz wzorów meklemburskich (szczególnie macierzystego Doberanu). Założenie bazylikowe trójnawowego kościoła z dwunawowym transeptem oraz gwiaździste sklepienie naw z zastosowaniem tzw. żebra przewodniego stanowiły ważny etap w architekturze całego państwa zakonnego s4. Wywarły one bowiem poważny wpływ nie tylko na kościoły pomorskie, lecz i na tereny Prus (Warmia)* Natomiast budownictwo kościołów miejskich na terenie Prus_właś-ciwych wykazuje nieco odrębne cechy od kościołów pomorskich. Kościoły miejskie w rejonie Powiśla powstawały pod wybitnym wpływem bazylikowej katedry kwidzyńskiej (jak w Prabutach czy Suszu). Na terenie Warmii decydujący wpływ wywarł przykład katedry fromborskiej, który spowodował ukształtowanie się odrębnego typu miejskich kościołów warmińskich, wyzwalającego się spod wpływu architektury krzyżackiej, o założeniu halowym bez chóru (prez-biterium). Cechą charakterystyczną jest także" występowanie tzw. żebra przewodniego na osi nawy oraz dostawianie wieży z jasno bielonymi wnękami od strony zachodniej (np. Olsztyn, Dobre Miasto, Reszel)65. 3. Malarstwo, rzeźba i rzemiosło artystyczne W miastach państwa zakonnego zaznaczył się wyraźnie rozwój r z e-miosla^arty stycznego, szczególnie snycerstwa, malarstwa i złot-nictwa^Źadaniem jego hyło przede wszystkim zaspokojenie potrzeb odbiorców miejscowyęh, ;a także zagranicznych (z Polską na czele). Wytwory tego rzemiosła (rzeźba drewniana i kamienna, malarstwo ścienne i sztalugowe) niezbędne były dla wyposażenia powstających w tak znacznej ilości budowli sakralnych i obronnych zamków krzyżackich. Z drugiej strony służyły one wzrastającym potrzebom artystycznym szczególnie grupy bogacącego się kupiectwa wielkich miast pruskich. Przedstawiciele rzemiosła artystycznego w miastach pruskich od połowy XIV wieku tworzyli częściowo własną organizację cechową (jak np. złotnicy i snycerze), chociaż obok nich działali i wędrowni artyści, zatrudniani czasowo przez władze zakonne czy duchowieństwo. Dziełem artystów" XIV wieku jest przede wszystkim wyposażenie kościołów i zamków | w kamienną rzeźbę architektonicz-n ą6e. Do najwartościowszych obiektów w tej dziedzinie należą gotyckie portale katedry fromborskiej i kościoła cysterskiego w Pelplinie z drugiej połowy XIV wieku. Czołowe osiągnięcie rzeźby kamiennej stanowią figury Madonn z przełomu XIV i XV w. w tzw. stylu pięknym, nacechowane idealizmem i apoteozą kobiecej urody (arcydziełem była Piękna Madonna z kośćioła Św. Jana w Toruniu, ok. r. 1400, zaginiona w ostatniej wojnie).! ?W dziedzinie "malarstwa i snycerstwa od połowy XIV w. wyróżniały się głównie Toruń, Kwidzyn, Gdańsk i Malbork, tudzież Elbląg i Braniewo, promieniujące na sąsiednie regiony. Dziełem pomorskich szkół malarskich w drugiej połowie XIV — początku XV wieku, są przede wszystkim monumentalne malowidła ścienne (zwłaszcza w kościele Św. Jana i P. Marii w Toruniu oraz katedrze w Kwidzynie), powstałe pod niewątpliwym wpływem sztuki czeskiej (nawiązującej do wzorów włoskich), zwłaszcza za pośrednictwem śląskich warsztatów artystycznych. Wpływy te przejawiły się także w malarstwie sztalugowym, będącym przede wszystkim malarstwem ołtarzowym na skrzyniach w formie np. tryptyków. Do najwybitniejszych osiągnięć należy tutaj tzw. ołtarz grudziądzki z tamtejszej kaplicy zamkowej oraz główny ołtarz z kościoła P. Marii w Toruniu. Od początku XV stulecia w malarstwie pomorskim przejawiać się zaczynały elementy realizmu (jak np. Pasja w kościele Św. Mikołaja w Elblągu), nawiązującego do motywów ludowych. j Snycerstwo pomorskie wytworzyło głównie szereg gotyckich rzeźb drewnianych o treści dewocyjnej dla kościołów. Mimo wyraźnych wpływów środkowoniemieckich na sposób ich opracowania i zbieżności formalnych, od połowy XIV stulecia kształtują się pewne odrębności pomorskiej sztuki snycerskiej, czego dowodem są tzw. Madonny szafkowe, Do poważnych osiągnięć, szczególnie artystycznega stolarstwa toruńskiego, należą stalle gotyckie (zachowane w kościele P. Marii w Toruniu, a pochodzące z końca XIV stulecia). Również witrażnictwo osiągnęło znaczny stopień rozwoju i poziom, artystyczny (np. witraże w kościołach Torunia i Chełmna). Podobnie produkcja ludwisarstwa przejawiła się nie tylko w formie dzwonów, lecz także ozdobnych krat czy lichtarzy o większej wartości, jak również i brązowych płyt nagrobnych (przykładem płyta Kunona von Liebenstein w No- wym Mieście nad Drwęcą z początku XV wieku, dzieło pomorskiego odlewnictwa) Szczególnie silny rozwój przejawił się w rzemiośle złotniczym, którego centra stanowiły Gdańsk i Elbląg (gdzie powstały cechy złotników) oraz Toruń i Malbork. Rozkwit sztuki złotniczej przypada zwłaszcza na schyłek XIV stulecia, przy czym głównym odbiorcą jej wytworów (kielichy, relikwiarze) były kościoły i członkowie zakonu krzyżackiego oraz duchowieństwo polskie (jak arcybiskupi gnieźnieńscy czy biskupi włocławscy)(i8.- Do poważnych osiągnięć sztuki złotniczej należy ■ m. in. srebrny pozłacany relikwiarz gotycki (dyptyk), sporządzony w roku 1388 przez złotników elbląskich dla tamtejszego komtura zamkowego Thiele von Lorich 4. Kościół w państwie zakonnym W życiu wewnętrznym Prus poważną rolę odgrywał kościół katolicki. Umacniał on ideowe założenia „misyjnego" państwa zakonnego i oddziaływał na jego poddanych w duchu całkowitej lojalności dla krzyżackich, duchownych zwierzchników. Władze zakonne, doceniając znaczenie i rolę hierachii kościelnej, już w drugiej połowie XIII stulecia przeprowadziły akcję zmierzającą do poddania pod swój wpływ poszczególnych biskupstw pruskich w drodze inkorporacji kapituł do Zakonu. Dążenia te zostały uwieńczone powodzeniem wobec kapituł: chełmińskiej, pomezańskiej i sambijskiej. Jedynie kapituła warmińska oparła się tym usiłowaniom; także biskupstwo włocławskie -— zwierzchnik przeważnej części Pomorza Gdańskiego — pozostawało poza wpływem władz zakonnych. W inkorpo-rowanych kapitułach Krzyżacy wywierali wpływ zwłaszcza na elekcję biskupów, zalecając z zasady wybór swoich protegowanych (zazwyczaj kapelanów wielkich mistrzów); oddziaływali także na wybór nowych członków kapituły, którzy musieli przyjmować habit zakonny. Wielcy mistrzowie zastrzegali sobie także — jako zwierzchnicy Zakonu — prawo wizytowania kapituł, uznając ich członków wraz z biskupami za swoich poddanych. Nawet do nieinkorporowanej kapituły warmińskiej udawało się wprowadzać oddanych im ludzi i wywierać wpływ na elekcję kandydatów przychylnych Zakonowi70. Mimo to w kapitule tej oraz wśród jej elektów zaznaczał się udział elementu mieszczańskiego, co wyróżniało Warmię zdecydowanie od pozostałych biskupstw. Zakon wywierał także wpływ na latyfundia biskupie i kapitulne poprzez obsadzanie ich wójtów (zarządców) swoimi członkami (z wyjątkiem dóbr kapituły warmińskiej); latyfundia te, mimo* posiadanej przez nie formalnie samodzielności w zakresie sądownictwa, prawodawstwa i spraw wojskowych, były więc uzależniane od władz krzyżackich. Niektóre kapituły próbowały wprawdzie przeciwstawiać się nadmiernemu wpływowi wielkich mistrzów, szczególnie na elekcję biskupów. Opozycja ta przejawiała się w kapitule chełmińskiej w drugiej połowie XIV wieku, stając się przyczyną wieloletnich konfliktów. Od początku XIV stulecia znaczniejszy wpływ na obsadę biskupstw pruskich zaczęło — ze względów fiskalnych — wywierać papiestwo, zastępując własną nominacją wybór elekta przez kapitułę. Okoliczność ta umożliwiała nominację przedstawicieli nie będących nawet członkami Zakonu, który poprzez swoich prokuratorów na dworze papieskim zmuszany był nieraz do usilnej akcji na rzecz własnych kandydatów. Ogólnie jednak biorąc, pruska hierarchia kościelna została podporządkowana władzy krzyżackiej i odgrywała wobec niej rolę służebną. Duchowieństwo pruskie dostarczało także Zakonowi kandydatów, np. na stanowiska kapelanów wielkich mistrzów i do poszczególnych konwentów czy i. 1, s. 155 i n. Relikwiarz ten został zdobyty w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku lub na zamku elbląskim przez wojska polskie. Władysław Jagiełło podarował go katedrze gnieźnieńskiej. Od roku 1823 znajdował się na zamku malborskim, a obecnie w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. W XIV stuleciu nieliczne fundacje klasztorne powstawały głównie z inicjatywy miast czy nawet rycerstwa (jak kartuzi) oraz biskupów warmińskich. Na początku XV stulecia w państwie zakonnym znajdowało się 6 klasztorów dominikańskich, z których tylko jeden był niewielką fundacją krzyżacką we wschodniej części Prus, z początku XV wieku (Nordenbork — rok 1407), oraz 6 klasztorów franciszkańskich, w tym tylko 2 fundacji XIV-wiecznej krzyżackiej (Welawa) i biskupów warmińskich (Wartembork). W XIV stuleciu powstały też 2 fundacje benedyktynek i 4 augustianów obok klasztoru kartuzów w Kartuzach oraz brygidek i karmelitów w Gdańsku (w większości fundacji nie-krzyżackich); na początku XV wieku powstał jeden klasztor augustianów fundacji prywatnej (Patollen)71. Razem liczba klasztorów w państwie zakonnym na początku XV wieku wynosiła 27; obok tego w miastach istniały także domy tzw. beginek, zajmujących się głównie opieką nad chorymi. Zakon wywierał decydujący wpływ na zakładanie klasztorów, zastrzegając sobie w tej mierze aprobatę bądź sprzeciw-;- także darowizny mogły być im udzielane tylko za jego zgodą. Nie dopuszczał on również do tworzenia się większej własności ziemskiej klasztorów w miastach. Wobec dominikanów, tworzących osobną tzw. kontratę pruską, a stanowiącą część polskiej prowincji, przejawiał od XIV wieku niechętny stosunek, obawiając się ich częściowo polskiego składu oraz nieprzychylnego dla siebie wpływu polskich władz zwierzchnich. Natomiast życzliwiej odnosił się do niemieckich franciszkanów, których pruska kustodia podlegała prowincji saskiej, oraz do kartuzów, reprezentujących element niemiecki. Duchowieństwo państwa zakonnego — w większości niemieckie — nie reprezentowało wysokiego poziomu wykształcenia teologicznego. Szczególnie nie potrafiło ono pogłębić akcji chrystianizacji ludności staropru.-skiej, nie ucząc się jej języka i posługując się tłumaczami (niekiedy nawet dziećmi72) przy pełnieniu obowiązków duszpasterskich. Jedynie na Warmii władze kościelne zalecały osadzanie w mieszanych-wiejskich parafiach duchownych znających język niemiecki i pruski; tam przygotowywano także kandydatów na duchownych częściowo spośród chłopców pruskich. Odmiennie przedstawiał się ten problem na Pomorzu Gdańskim, gdzie niższy kler musiał znać język polski, przeważający wśród wiejskich parafian. 5. Szkolnictwo i nauka w XIV stuleciu zaznaczył się w państwie zakonnym wyraźny rozwój w dziedzinie szkolnictwa. Przejawiło się to w powstaniu szkół miejskich w wielkich ośrodkach (najpóźniej od końca XIII stulecia) oraz miasteczkach. Również w niektórych wsiach kościelnych powstawały szkoły parafialne prowadzone przez duchownego czy dzwonnika: Przy katedrach biskupich (Chełmża, Kwidzyn, Frombork i Królewiec) od połowy XIII wieku powstawały szkoły katedralne przygotowujące kandydatów do stanu duchownego. Takie same zadania spełniały szkoły klasztorne, przy czym niektóre z nich przeznaczone były dla młodzieży żeńskiej (jak Żukowo i Żarnowiec na Pomorzu Gdańskim). Szkoły parafialne uczyły przede wszystkim czytania i pisania, religii, rachunków i śpiewu, głównie w języku niemieckim (jedynie religia była nauczana w języku pruskim i polskim); część szkół parafialnych uczyła także początków języka łacińskiego (przy pomocy języka ojczystego)' przy czym program ich obejmował tzw. trivium (gramatyka, dialektykal retoryka). Niektóre łacińskie szkoły parafialne osiągały wyższy poziom (stanowiąc tzw. studium particulare) i ucząc tzw. quadrivium (muzyki, arytmetyki, geometrii i astronomii); były to szczególnie szkoły w większych miastach ziemi chełmińskiej (Chełmno i Toruń), chociaż nie zastępowały one uniwersyteckiego wydziału nauk wyzwolonych i nie udzielały stopnia naukowego./W Malborku-w drugiej połowei XIV wieku powstała parafialna wyższa szkoła łacińska, podlegająca wielkim mistrzom, i mająca-kształcić przyszłych duchownych Zakonu. Spośród szkół katedralnych najwyższy poziom osiągnęła fromborska. Kler warmiński utrzymywał też osobną szkołę dla 12 pruskich chłopców na zamku lidzbarskim; także przy szkole katedralnej we Fromborku każdy z kanoników musiał utrzymywać jednego pruskiegp chłopca. Przygotowywały one tłumaczy i księży dla ludności pruskiej 73[ Wobec braku wyższej uczelni w Prusach młodzież tamtejsza udawała się od początku XIV stulecia na uniwersytety zagraniczne dla studiowania teologii i prawa. Początkowo (do połowy XIV wieku) najbardziej atrakcyjne były uniwersytety włoskie (szczególnie Bolonia), następnie zaś Wszechnica Praska, która aż do roku 1409 odgrywała najważniejszą rolę dla Prus, szczególnie zaś Warmii. Otwarta w roku 1364 Wszechnica Krakowska zaczęła coraz poważniej przyciągać scholarów pruskich, zwłaszcza po jej odnowieniu w roku 1400 74. Od roku 1409 znaczenie Pragi — w związku z nasileniem się tam ruchu husyckiego o akcentach narodowych — upadło, a na pierwsze miejsce wysunął się świeżo utworzony w tym roku uniwersytet w Lipsku. Studenci pruscy należeli w Pradze do nacji polskiej. Na wyższe uczelnie zagraniczne udawali się przede wszystkim synowie zamożniejszych mieszczan z większych miast Pomorza Gdańskiego (szczególnie Gdańska), ziemi chełmińskiej (Torunia) i Prus (Elbląga, miast warmińskich), najsłabiej z terenu Sambii i Pomezanii.

wczasy, Bałtyk, kurorty, Gdańsk, Motława, wakacje, Historia, Pomorze, wypoczynek, Zabytki, Elbląg, Malbork, Toruń