Łeba nad morzem oraz inne miejscowości

Latarnie morskie

01 czerwca 2012r.

LATARNIA MORSKA W LEKSYKOGRAFII POLSKIEJ Liczne burze i sztormy targały naszym słownictwem morskim. Jedynie termin "latarnia morska" ostał się wielu nawałnicom różnych komisji terminologicznych i słownikowych — ominęły go ataki polemiczne etymologów i leksykografów. Pierwotnie, pod wpływem oddziaływania wspaniałości latarni aleksandryjskiej, używano terminów "pharos", "faros", "far", które pozostały żywe w języku literackim do naszych czasów, i to nie tylko w Polsce. Obydwa wyrazy składowe terminu "latarnia morska" już od wielu wieków mają prawo obywatelstwa w języku polskim. Wyraz "latarnia", dawniej "laterna", notowany jest już w XV wieku i pochodzi bezpośrednio z języka niemieckiego (Laterne), a pośrednio z łaciny (laterna) "Ten, co pilnuje latarni morskiej", określany jest jako "latarnik" 2. W Słowniku warszawskim wyraz ten udokumentowany jest jedynie przez tytuł noweli Sienkiewicza, wygląda więc na to, że wcześniej takiego wyrazu nie było w tym znaczeniu. W gwarze kaszubskiej latarnia morska określana jest terminem "bliza", a latarnik określony jest jako "blizovi" 3. Wyraz "bliza" pochodzi bezpośrednio z języka niemieckiego (Bliise) a pośrednio z duńskiego 1 A. Bruckner, Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 1927. 2 A. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Słownik języka polskiego. Warszawa 1902. 3 B. S y c h t a, Słownik gwar kaszubskich. Wrocław 1967, t. I, s. 42. 4 F. H i n z e, Worterbuch und Lautlehre der deutschen Lehnworter im Pommeranischen (Kaschubischen). Berlin 1965 s. 124. s J. i W. Grimm, Deutsches Worterbuch. Leipzig 1860, t. II, k. 169. W słowińskiej wsi Sarbsk (koło Lęborka) Alfons Parczewski odnotował w końcu ubiegłego stulecia ciekawy termin: "świecona torma", który jest już bez wątpienia dosłownym tłumaczeniem niemieckiego terminu Leuchtturm Najstarszą definicję latarni morskiej w polskiej leksykografii znajdujemy w łacińsko-polskim słowniku Jana Mączyńskiego z roku 1564 pod hasłem "Pharos" 7: "Pharos, masc. Przed czasy był wysep nie daleko od miasta Alexandriey Egypskiego potym sie z ziemią zrównało też wieża tamże na którey zawżdy ogień w noci dla żeglarzów gorzał ztąd-że wszelakie wieże y insze budowanie na których ognie takowe goreyą phari bywayą zwane". Warszawianin Michał Abraham T r o c tak definiuje latarnię morską w opracowanym przez siebie słowniku polsko-niemiecko-francuskim, wydanym w roku 1764 8: "laternia morska jest wieża na ktorey dla żeglarzów gore ogień". * Równie krótką definicję podaje Bogumił Linde w swoim Słowniku języka polskiego 9: "Latarnia morska — baszta, na której gore ogień dla żeglarzów". W Encyklopedii powszechnej Samuela O r g e 1-b r a n d ą definicja ta jest już bardziej rozbudowana 10: "Latarnie morskie są to światła umieszczone zwykle na wierzchołku wysokich wież, i przeznaczone dla wskazywania żeglarzom podczas nocy ważniejszych punktów wybrzeży, skał podwodnych i przejść niebezpiecznych, ujścia rzek i wejść do portów". s A. J. Parczewski, Szczątki kaszubskie w prowincyi pomorskiej. W: "Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego". T. XXII. Poznań 1896, s. 258. ti. Mączynsky, Lexicon latino-polonium. Regiomonti 1564, s. 297. 8 M. A. T r o c, Nowy Dykcyonarz To Iest Mownik Polsko--Niemiecko-Francuski Z Przydatkiem Przysłów Potocznych, Przestróg Gramatycznych, Lekarskich, Matematycznych, Fortyfikacyjnych, Żeglarskich, Łowczych i Inszym Naukom Przyzwoitych Wyrazów. Lipsk 1764, s. 719. 9 M. S. B. Linde, Słownik języka polskiego. Lwów 1855. 10 Encyklopedia powszechna S. Orgelbranda. Warszawa 1864. 6 1. Spurn Point (Anglia). Bliza z roku 1875 Słownik języka polskiego tzw. warszawski, wydany w roku 1902, podaje "Latarnia morska — wysoki budynek, wznoszony na wybrzeżach morskich, na którym w nocy utrzymuje się silne światło dla ostrzegania żeglarzy". Wydana sześć lat później Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana przeszło stronę poświęciła latarniom morskim, jednakże definicja jest skromna 12: "Latarnia morska — budowla, wzniesiona na brzegu morza albo na skałach w pobliżu brzegu, służąca za drogowskaz okrętom". • Późniejsze słowniki i encyklopedie nie wnoszą do sprawy już nic istotnego. Po uzyskaniu niepodległości Polska brała udział w różnych międzynarodowych konferencjach i zjazdach poświęconych morzu i żegludze morskiej. Zaciągano zobowiązania stosowania się do powziętych uchwał, do ogłaszania odpowiednich przepisów i do jednoznacznych ich wykładni. To pociągało za sobą konieczność stosowania jednolitego polskiego słownictwa morskiego 13. Jednym ze współtwórców naszego słownictwa morskiego owego okresu był Mariusz Zaruski, który tak objaśnia latarnię morską 14: "Latarnia morska — wieża na brzegu z bardzo silnym źródłem światła na szczycie. Światło to potęgowane skomplikowanemi urządzeniami optycznymi (soczewki, reflektory), na jednych latarniach jest stałe, na innych zmienne co do czasu swego trwania i koloru. Światło zmienne nazywa się światłem z błyskami lub rozjarzeniami, których rodzaj i długość trwania dokładnie są oznaczone na mapach". W tym samym czasie Bolesław Śląski w Polskim słowniku marynarskim, pod hasłem "latarnia morska" odsyła czytelnika do hasła "baka". Podobnie pod hasłem "bliza". Tam czytamy 15: "baka, bliza, latarnia morska o stałej podstawie w kształcie wieży, urządzenie świetliskowe na wysokim punkcie". W roku 1927 rozpoczyna swoje prace Komisja Terminologiczna Morska pierwotnie przy Lidze Morskiej, później przy Polskiej Akademii Umiejętności. Stopniowo ukazują się poszczególne zeszyty tej Komisji. W zeszycie 5 — "Nawigacja", znajdujemy termin "latarnia morska" i tym samym nabiera on ostatecznie "mocy urzędowej". Dalsze pozycje dotyczą charakterystyki świateł, rodzaju i przeznaczenia 16. W roku 1934 ukazał! się popularny Słowiczek morski Stanisława Bernatta, wydany w Toruniu w ramach "Biblioteczki Bałtyckiej". Znajdujemy tam również termin "latarnia morska" 17: 13 L. Roppel, Przegląd historyczny prac nad polskim słownictwem morskim w latach 1899—1939. Gdańsk 1955, s. 38. 14 M. Zaruski, Słownik żeglarski. Warszawa 1920, s. 10. 15 B. Śląski, Polski słownik marynarski. Poznań 1926. Termin ten omawia szczegółowo Z. B r o c k i, Michałki z kambuza. Gdańsk 1978, s. 314 i 321t 16 Słownik morski polsko-angielsko-francusko-niemiecko-ro-syjski. Warszawa 1936, zeszyt 5, poz. 5440—5461. 17 S. B e r n a 11, Słowniczek morski. Toruń 1935.