Łeba nad morzem oraz inne miejscowości

Tuchola

11 września 2011r.

To schludne i gospodarne miasto, liczące ponad 10 tys. mieszkańców leży na zachodnim skraju Borów Tucholskich, opodal historycznej granicy Pomorza Gdańskiego. Nazwa jego wywodzi się od rdzenia tęch, występującego np. w wyrazie stęchły. Bagniste, tchnące wyziewami okoliczne tereny dały - zdaniem onomas-tów - nazwę osadzie. Wymienia ją po raz pierwszy w formie Thuchol dokument z 1287 r" informujący m.in. o konserwacji miejscowego kościoła przez arcybiskupa z Gniezna Jakuba Świnkę. Wieś należała wówczas do kasztelanii raciąskiej. Gród Rezck, czyli Raciąż, wymieniony w 1188 r. znajdował się na wysepce pobliskiego jeziora Spierwnik (Przysarcz), gdzie zachowało się grodzisko. W 1256 r. zdobył go podczas wojny z księciem Świętopełkiem II władca Wielkopolski książę Przemysł. W 1271 r. książę Warcisław więził tu swojego brata Mściwuja II. W początkach XIV w. gród ten, leżący na uboczu został porzucony, a ośrodkiem okręgu stała się Tuchola, leżąca przy ważnym trakcie via marchionis(= droga margrabiów), prowadzącym z Niemiec do krzyżackiego Chełmna. W 1301 r. uzyskał te tereny możnowładca pomorski Piotr Święcą. Wybudował on w Tucholi gródek, wzmiankowany w 1307 r. W tym czasie była to już osada targowa o charakterze miejskim. Krzyżacy przejęli wkrótce gród i miasto, wybudowali potężny zamek i osadzili w nim komtura jako zarządcę okręgu. Mial on strzec rubieży państwa zakonnego, sąsiadującego w tym rejonie z Wielkopolską i Kujawami. Lokacja miasta na prawie chełmińskim nastąpiła w 1346 r. Wybudowane w XIV w. silne mury obronne z trzema bramami i licznymi basztami stanowiły obok zamku drugi człon warowny w zespole fortyfikacyjnym Tucholi. W komturii tucholskiej rządy sprawowało w czasie od 1330 r. do 1454 r. 25 komturów. Szczególnie złą sławę pozostawił po sobie Heinrich v. Schwelborn, zajadły wróg Polaków. Przed rozprawą grunwaldzką w 1410 r. polecił on nosić przed sobą dwa obnażone miecze, przysiągłszy ubroczyć je w krwi polskich rycerzy. Zamiast laurów zyskał hańbę, gdyż umknął tchórzliwie z pola walki i zginął w czasie ucieczki, a wojska króla Jagiełły zajęły wkrótce jego zamek. Nadto pod Tucholą oddziały polskie, dowodzone przez Piotra Szatrańca rozgromiły w listopadzie 1410 r. zaciężne wojska krzyżackie i zdobyły ich tabor. Po wojnie trzynastoletniej rezydowali na zamku polscy starostowie, a starostwo zaliczało się do bogatszych. W XVII w. stanowiło jakiś czas zaopatrzenie królowych polskich; od 1616 r. Konstancji, żony Zygmunta III. W 1672 r. dzierżył starostwo hetman koronny Jan Sobieski. Miasto rozkwitło po przejściu pod panowanie polskie. Wiążą się z nim takie nazwiska, jak Bartłomiej Nowodworski, założyciel miejscowej uczelni i fundator sławnego gimnazjum św. Anny w Krakowie, Jan Tucholczyk (ur. w 1500 r.), znany prawnik, Michałko - przywódca partyzantki chłopskiej podczas najazdu Szwedów. Pożary i wojny XVII i XVIII w. zubożały i wyludniły Tucholę. W 1772 r. mieszkało w niej zaledwie 490 osób, zajmując 108 domów. Były to domy wyłącznie drewniane. Spłonęły prawie wszystkie jak pochodnia podczas pożaru w 1781 r. Spalił się także ratusz i okazały kościół parafialny. Wcześniej zniszczały dwa inne kościoły, pochodzące z czasów zamożności miasta, a także kościół św. Jakuba w Koślince, dziś przedmieściu Tucholi. Odbudowując miasto, posłużyli się tucholanie materiałami uzyskanymi przy rozbiórce murów obronnych i zamku. Na jego miejscu wybudowały władze pruskie w 2 poł. XIX w. siedzibę władz powiatowych. Z okazałych murów miejskich pozostały jedynie fragmenty dolnych partii przy ul. Nowodworskiego. W 1785 r. wybudowano na rynku, również z cegły rozbiórkowej, kościół parafialny. W 1940 r. rozebrany został przez hitlerowców. Po rozbiorach włączono starostwo tucholskie do okręgu chojnickiego i dopiero w 1875 r. stała się Tuchola siedzibą landratury. W ślad za tym poszło zaludnienie miasta Niemcami. Ludność polską poddano presji władz, szkół i Ostmarkenvereinu z myślą o wynarodowieniu. Były to daremne wysiłki. Okazało się to w czasie wyborów do parlamentu berlińskiego w 1903 r.. kiedy w tym okręgu padło na polską listę ponad 9 tys. głosów, podczas gdy Niemcy uzyskali tylko 2670. Również udział młodzieży w słynnym strajku szkolnym w 1906/7 r. był dowodem fiaska germanizacyj-nych wysiłków prusactwa. Wśród wielu ówczesnych działaczy społeczno-narodowych wyróżnił się dr Kazimierz Karasiewicz, m.in. krajoznawca, autor "Przewodnika po Borach Tucholskich", wydanego w 1922 r. przez PTK w Poznaniu. W 1920 r. mieszkało w Tucholi blisko 5 tys. mieszkańców, w tym prawie 800 Niemców. W okresie międzywojennym liczba łudności powiększyła się o około tysiąc osób; Niemców było w 1938 r. blisko 300. Czynnych było w mieście około 200 placówek gospodarczych - handlowych, przemysłowych i rzemieślniczych. Dochodziło do strajków na tle wyzysku robotników, a nawet starć ulicznych, aresztowań i procesów. Walką kierowała miejscowa komórka PPS, skupiająca około 120 członków. Ostatnim wyczynem niemieckim w okresie panowania pruskiego był w 1919 r. napad Grenschutzu na polski wiec, zorganizowany z okazji 3 Maja. Działalność terrorystyczna Niemców podjęta została na tym terenie jeszcze przed wybuchem wojny. Esterminacja Polaków rozpoczęła się w początkach września 1939 r. Miejscowe więzienie przepełnione było aresztowanymi, których po skatowaniu wywożono do obozów lub na miejsce kaźni, które znajdowało się w lesie, opodal osady Rudzki Most. Odbyło się tam 5 kolejnych masowych egzekucji, ostatnia 10 XI 1939 r., w obecności głównego oprawcy na Pomorzu Gdańskim, gauleitera Alberta Forstera. Po egzekucji odbyła się wystawna uczta morderców. Rozstrzeliwania trwały oczywiście nadal, lecz nie nadawano im rozgłosu. Ostatnie wielkie aresztowania mężczyzn z Tucholi i okolicy, kiedy zagarnięto około 200 osób, odbyły się w lutym 1945 r. Ekshumację ofiar zbrodni hitlerowskiej pod Rudzkim Mostem przeprowadzono na przełomie października i listopada 1946 r. Dnia 6 listopada złożono wydobyte zwłoki w mauzoleum przy ul. Świeckiej. Po ostatniej wojnie miasto rozbudowało się, czynne są w nim zakłady przemysłowe, związane z rolnictwem i leśnictwem oraz liczne placówki rzemieślnicze, usługowe i handlowe, obsługujące najbliższą okolicę. Prowadzona działalność kulturalno-oświatowa nawiązuje m.in. do kultury regionu, zamieszkanego przez Borowiaków tucholskich. Do zabytków Tucholi zalicza się układ przestrzenny z końca XIII w., wywodzący się ze słowiańskich założeń owalnych. Fragmenty murów obronnych zachowały się po wschodniej stronie średniowiecznego miasta. W ziemi tkwią zapewne części fundamentowe bram i baszt oraz zamku. Obecny kościół z 1939 r., o modernistycznych kształtach, wzniesiony został na miejscu szpitalnego kościoła i szpitala św. Ducha. Zabudowa śródmieścia pochodzi głównie z końca XIX w. i z okresu przed pierwszą wojną światową. Spotkać też można domki starsze, z XVIII i 1 poł. XIX w., usytuowane w sąsiedztwie dawnego muru obronnego. Przy ul. Świeckiej prócz wzmiankowanego mauzoleum ofiar faszyzmu znajdują się na cmentarzu groby około 2300 żołnierzy radzieckich, poległych w 1945 r. w tej okolicy.